/Lešek Kolakovski, Glavni tokovi marksizma, T 3, BIGZ, Beograd 1985. str. 535-540. Obrada teksta: kolektiv TCL./

★

Posebna uloga Jugoslavije u razvoju marksizma je u tome što tu imamo posla ne samo s pojedinim filozofima ili ekonomistima koji su širili revizionističke ideje nego, može se reći, s prvom revizionističkom komunističkom partijom, pa čak i s revizionističkom državom. Poslije otcjepljenja od staljinovskog lagera, Jugoslavija se našla u teškoj situaciji, ne samo u privrednom nego i u ideološkom smislu. Za izvjesno vrijeme zvanična ideologija nije odstupala od uzora marksizma-lenjinizma, osim u (jednoj ali bitnoj tački: afirmišući svoj suverenitet u otporu protiv sovjetskog imperijalizma, jugoslovenski rukovodioci samim tim su odbacivali sovjetske pretenzije na ideološko rukovodstvo i napadali velikodržavni šovinizam starije braće.

Međutim, ubrzo je jugoslovenska Partija počela izgrađivati vlastiti model socijalizma i vlastitu ideologiju, pravovjerno marksističku po zamisli, a skoncentrisanu na ideju radničkog samoupravljanja i socijalizma bez birokratije. Izgradnja te ideologije, kao i njoj odgovarajuće ekonomske i političke promjene, trajali su mnogo godina. Već početkom 50-ih godina vođe Partije počeli su govoriti o opasnosti od birokratizacije socijalizma i kritikovali sovjetski sistem kao degenerisami tip države, u kojoj je potpuna centralizacija vlasti ubila ono što je najbitnije u socijalističkim idealima, naime princip samoodlučivanja radnog naroda kao i instituciju društvenog vlasništva — za razliku od same nacionalizacije. Partijske vođe i teoretičari sve jače su naglašavali razliku između etatističkog socijalizma po sovjetskom uzoru i privrede zasnovane na radničkom samoupravljanju, u kojoj radni kolektivi treba ne samo da izvršavaju proizvodne zadatke koje je utvrdila vlast nego i da sami odlučuju o svim pitanjima proizvodnje i raspodjele. U okviru reforme upravljanje privrednim preduzećima bilo je u sve većoj mjeri povjeravano organima nastalim među radnicima; ekonomske funkcije države bile su ograničene, u čemu je partijska doktrina vidjela znake sve većeg odumiranja države — shodno pretpostavkama marksističke teorije. Taj proces bio je povezan s popuštanjem kontrole države nad kulturnim životom; „socijalistički realizam“  u umjetnosti više nije bio obavezujući.

Program Partije usvojen na VII kongresu, u aprilu 1958. godine, izložio je principe samoupravnog socijalizma u zvaničnoj interpretaciji. To je neobičan, pogotovo za to vrijeme, partijski dokument, koji nema samo propagandne nego i teorijske aspiracije. On razlikuje nacionalizaciju sredstava za proizvodnju od njihovog podruštvljenja i ističe da koncentracija privrednog upravljanja u rukama državnog aparata dovodi do društvene degeneracije i koči socijalistički razvoj. U takvim uslovima dolazi takođe do srastanja državnog aparata s partijskim, a država, umjesto da postepeno odumire, izrasta u silu i sve se više birokratizuje. Izgradnja socijalizma i ukidanje društvene alijenacije zahtijevaju stvarno vraćanje proizvodnje u ruke proizvođača, a to znači faktičko upravljanje radnih kolektiva proizvodnjom.

Od početka je bilo očigledno da ako bi radničko samoupravljanje imalo neograničenu vlast u svakoj proizvodnoj jedinici posebno, rezultat bi bio slobodnokonkurentski kapitalizam koji bi se razlikovao od devetnaestovjekovnog modela samo po titularnim nosiocima  svojinskih prava; nikakvo ekonomsko planiranje ne bi bilo moguće. Zato je država u svojim rukama zadržala niz ključnih prerogativa koji se odnose na investicionu stopu i raspodjelu fonda akumulacije. Reforme iz 1964—65. godine više su ograničile funkcije države, ne odustajući pak od ideje plana; država je trebalo da utiče na privredu uglavnom posredstvom nacionalizovanog bankarstva.

Privredni i socijalni rezultati jugoslovenskog modela samoupravne privrede bili su, a i dalje su, predmet brojnih diskusija podjednako u Jugoslaviji kao i među ekonomistima i sociolozima u cijelom svijetu, pri čemu su ocjene tih rezultata krajnje protivrječne. Pošto radničko samoupravljanje pretpostavlja, ako ne treba da bude birokratska fikcija, znatno proširenje i tržišnih odnosa i uticaj tržišta na proizvodnju, onda su se izvjesni negativni i uostalom, predvidljivi rezultati tog modela ubrzo mogli zapaziti; oni su bili povezani s obnavljanjem normalnih zakona akumulacije (različitost pojedinih nejednako ekonomski razvijenih dijelova zemlje imalo je tendenciju produbljivanja, a ne nestanka; naglasak na plate snižavao je stopu investicija ispod nivoa koji je inače bio društveno opravdan; u uslovima konkurencije pojavila se klasa veoma imućnih menadžera industrije, čije su privilegovane pozicije budile nezadovoljstvo naroda; tržište i konkurencija doprinijeli su porastu podjednako inflacije kao i nezaposlenosti). Da se plan i samoupravljanje međusobno ograničavaju i da se mogu usklađivati samo kompromisom — to je jugoslovenskim teoretičarima i rukovodiocima jasno, ali granice toga kompromisa su predmet neprestanih sporova.

S druge strane, istina je da su privredne reforme u Jugoslaviji bile povezane s proširenjem kulturnih sloboda, pa čak i političkih, znatno iznad onoga što je bilo moguće u drugim zemljama istočne Evrope, a da se i ne govori o Sovjetskom Savezu. Međutim, uvjeravanje da su to znači „odumiranja države“  nikad nije bilo ništa više do ideološka fikcija. Država je, na vlastitu inicijativu, ograničila — što je neobično — svoj uticaj na ekonomiju, ali ni najmanje nije odustala od monopola na političku inicijativu niti od policijskih formi borbe s opozicijom. Riječ je o posebnoj situaciji: Jugoslavija je i dalje zemlja u kojoj je javna riječ slobodnija nego u drugim socijalističkim zemljama, ali gdje su ujedno policijske represije vrlo jake. Ukratko, u Jugoslaviji je lakše objaviti tekst suprotan zvaničnoj ideodogilji, ali ujedno je lakše naći se u zatvoru; broj političkih zatvorenika u Jugoslaviji znatno je veći nego u Poljskoj ili Mađarskoj, gdje su inače policijske restrikcije u kulturi oštrije. Jednopartijska vlast ni najmanje nije narušena, a njeno dovođenje u pitanje je kažnjivo. Drugim riječima: elementi pluralizma u društvenom životu protežu se tako daleko kako to vladajuća Partija smatra prikladnim; sve u svemu, Jugoslavija je ipak zasigurno mnogo postigla u kulturnom razvoju zahvaljujući svojim reformama i prinudnom napuštanju sovjetskog bloka; ipak nije postala demokratska zemlja. Dobri i loši rezultati samoupravne privrede i dalje su tema za diskusiju; nesumnjivo je da tu imamo posla sa novom pojavom u istoriji komunizma.

Pitanje samoupravijačkog socijalizma i „debirokratizacije“  u Jugoslaviji ima i filozofsku stranu. Od ranih 50-ih godina u toj zemlji djeluje dinamična i brojna grupa teoretičara-marksista, koja razmatra podjednako pitanja epistemologije, etike i estetike kao i političke probleme povezane s promjenama jugoslovenskog socijalizma. Ta grupa je od 1964. godine izdavala filozofski časopis „Praxis“ (vlast ga je zabranila 1975. godine) i organizovala ljetne filozofske debate na ostrvu Korčula uz učešće mnogih naučnika iz raznih zemalja. Ta grupa se prihvatila tipično revizionističkih tema marksizma (alijenacija, reifikacija, birokratija itd.) i u filozofiji ima izrazitu antiljenjinisitčku orijentaciju. Među brojnim filozofima tog centra, čije je spisateljsko stvaralaštvo ogromno, preovlađuju ljudi koji cu tokom drugog svijetskog rata učestvovali u partizanskom narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji. Evo najpomatijih imena: Gajo Petrović, Mihailo Marković, Svetozar Stojanović, Rudi Supek, Ljubomir Tadić, Predrag Vranicki, Danko Grlić, Milan Kangrga, Veljko Korać, Zaga Pešić-Golubović.

Glavna tendencija te grupe, koja je u ovom času možgda najživlji filozofski marksistički centar na svijetu, jeste pokušaj restitucije Marksove humanističke antropologije u njenoj radikalnoj opoziciji prema lenjinističko-staljinističkom „dijamatu“. Većina njih, ili svi, odbacuju „teoriju odraza“, nastojeći — dijelom za Lukačem i Gramšijem — da konstituišu praxis kao takvu fundamentalnu kategoriju a odnosu na koju su izvedeni ne samo drugi antropološki pojmovi nego i ontološka pitanja. Ishodišna tačka je, dakle, ranomarksovska misao da praktični kontakt čovjeka s prirodom određuje smisao metafizičkih problema, da je saznanje rezultat vječnog uzajamnog djelovanja subjekta i objekta; istorijski determinizam s te tačke gledišta ne može opstati ako pretpostavlja da anonimni „istorijski zakoni“ konačno bez ostatka određuju ljudska ponašanja; treba uzeti za ozbiljno marksovski iskaz da ljudi sami stvaraju svoju istoriju, umjesto da ga pretvaraju — u evolucionističkom duhu — u tvrdnju da istorija stvara ljude. Filozofi okupljeni oko časopisa „Praxis“ kritikovali su Engelsovo određenje slobode kao „saznate nužnosti“, pokazujući da se pri tom shvatanju ideja spontanog i aktivnog ljudskog subjekta uopšte ne može održati. U specifično revizionističkom duhu prihvatili su dakle „revindikaciju subjektivnosti“ i vezali svoje analize s kritikom sovjetskog etatističkog socijalizma kao i s podrškom ideji radničkog samoupravljanja kao pravog (i u skladu s Marksovom doktrinom) puta socijalističkog razvoja. Istovremeno, međutim, stavljajući naglasak na princip da socijalizam pretpostavlja faktičko i aktivno upravljanje privredom od strane proizvođača (a ne od strane partijske birokratije koja se naziva „avangardom radničke klase“), bili su svjesni da naširoko razvijena samoupravna privreda reprodukuje društvene nejednakosti, suprotstavlja se dakle egalitarnim idealima socijalizma. Njihovi protivnici iz jugoslovenske partijske ortodoksije prebacivali su grupi „praksisovaca“ da bi ona htjela integralno samoupravljanje a pri tom da ukine tržište (da bi se izbjegle nejednakosti), to jest pojesti kolač i ujedno ga sačuvati. Oko tog pitanja, kako se čini, stanovišta među jugoslovenslkim revizionistima su podijeljena. U njihovim djelima, međutim, često je uočljiva utopijska nota: uvjerenje da se „alijenacija“ može potpuno likvidirati, a to znači osigurati svim ljudima punu kontrolu nad rezultatima njihove djelatnosti, odstraniti konflikt između potrebe planiranja i potrebe autonomije malih grupa, između interesa jedinki i društvenih zadataka planiranim na duge periode, između tehničkog napretka i bezbjednosti.

Grupa oko časopisa „Praxis“, zahvaljujući svojoj velikoj aktivnosti ne samo u Jugoslaviji nego i u međunarodnom filozofskom svijetu, odigrala je veliku ulogu u popularizaciji humanističke verzije marksizma; doprinijela je takođe oživljenju filozofske misli u Jugoslaviji i bila važan centar intelektualne presi je protiv autokratskih i birokratskih formi upravljanja u toj zemlji; tobom vremena zapadala je u sve veći konflikt s državnom vlašću; gotovo svi od aktivnih u grupi bili su na koncu uklonjeni ili su istupili iz Komunističke partije, a 1975. godine njih osmoro uklonjeno je s Univerziteta u Beogradu. Čini se da se u radovima grupe može primijetiti sve veći skepticizam u odnosu na marksovsku utopiju.

Ne može se, međutim, smatrati za revizionistu Milovan Đilas, jedan od vodećih jugoslovenskih komunista iz 40-ih i 50-ih godina; njegove ideje demokratizacije socijalizma Partija je osudila već 1954. godine, a njegova kasnija djela (uključujući čuvenu Novu klasu, o kojoj je prethodno bilo govora) ne mogu se više smatrati marksističkim, čak ni u najširem smislu. Đilas je potpuno odustao od utopijskog mišljenja i više puta je ukazivao na veze originalne marksističke doktrine s njenom političkom realizacijom u formi birokratskog despotizma.